07.07.2022  2:45

Սունդուկյանի «Խաթաբալա» կատակերգության դրական հերոսը` Գևորգ Մասիսյանը վերջին տեսարանում հարց է տալիս. «Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչ է նշանակում այս կոմեդիան»։ Ուզում ենք կրկնել այդ խոսքը։

Երբ մի բան մոռացվում կամ անուշադրության է մատնվում, մոռացվում է ամենից առաջ նրա նպատակը։ Նման վիճակում են այժմ Սունդուկյանի կատակերգություններն իրենց ավանդական կառուցվածքով, միապլան գործողությամբ, կյանքից հեռացած դիմակնե­րով, կենցաղի ոճավորման տարրերով, մանավանդ բար­բառով ու խոսքային զարդանախշով։ Սա արտաքին շերտն է։ Այդ արտաքինը դարձել է պատնեշ, որ այդ­պես էլ չի հաղթահարվում, և խաղի պարզ հայելին մեր թատրոնի համար մնում է անտեսանելի։ Նրա շողքը սակայն տեսնել է պետք, որ, կարծում ենք, դժվար չէ, եթե բեմադրողը ճանաչում է հեղինակին, նրա բուն մտահղացումը գեղարվեստական և սոցիալ-աշխարհայացքային առումներով։

«Խաթաբալայի» առաջին բեմադրողն ու հերոսի դերակատարը՝ Գևորգ Չմշկյանը հիշատակում է հեղի­նակի մտահղացման աղբյուրը՝ գրասեղանի դիմաց կախ­ված մի նկար։ «Պատուհանից երևում էր,- պատմում է նա, - մեկ փոքր սիրուն աղջկա գլուխ՝ ժպիտը շրթունքին։ Այդ պատուհանի տակ նկարված էր մեկ տակառ, որի վերա կանգնած էր մեկ երիտասարդ և առաջարկում էր սիրուն աղջկան ընդունել յուր ձեռքի ծաղկեփունջը»։ Երկրորդ պատկերում տակառը շրջված է, և երիտասարդը տապալված, «ա՛յ, խաթաբալա»։ Աննշան այս պատկերը, ինչպես Չմշկյանն է ասում, ծնունդ է տվել «մեկ հարուստ մտքի»։ Սունդուկյանը գրել է դրամատիկական զավեշտ, որը հետո վերաճել է սոցիալական կատակերգության։ Կյանք է մտնում անփորձ, իրականությանն անտեղյակ երիտասարդը, փողոցում տեսնում անծանոթ մի գեղեցկուհու, գնում իր երազի ետևից և ընկնում փորձված դրամատերի ուռկանը։ Պարզվում է, որ իրականությունը բնավ բանաստեղծական չէ, այլ կոպիտ առևտուր։ Եվ դրա կրողը կյանքից կոփված, փորձառու և ռեալիստ Գերասիմ Յակուլիչ Զամբախովն է՝ «ամեն կռնեմեն յոնղրնիրը ձգած»։

Հանդիպում են երկու սոցիալ-բարոյական սկզբունքներ։ Սա ոչ միայն «Խաթաբալայի» հեղինակային մտահղացումն է, այլև Սունդուկյանի բուն թեման, նրա թատերագրության օբյեկտիվ բովանդակությունը։ Ոչ մի բարդություն, ոչ մի առեղծված չկա. դասագրքային, իմացված ճշմարտություն է և, որքան էլ հին թվա, նոր է ու հավերժական։ Կյանք մտնող և բարոյական կայուն համոզումներ ունեցող մարդը բազում անգամներ ճանաչում է այս ճշմարտությունը և մնում անհաշտ։ Հաշտությունը նրա բարոյական կործանումն է։ Այս է ելակետը, որ պետք չէ մոռանալ։ Ավելորդ է ասել, թե որքանով է դա հարազատ մեր փնտրած ճշմարտություններին։

Բեմադրող Հրաչյա Ղափլանյանը առաջին անգամը չէ, որ դիմում է այս պիեսին։ Տարիներ առաջ, դարձյալ Սունդուկյանի անվան ակադեմիական թատրոնում, նա բեմադրեց մի «Խաթաբալա», ներկայացման խորհրդանիշ դարձնելով բեմի առաստաղից կախված կանացի շքեղ, լայնեզր գլխարկը, որը հայտնի չէ, թե ինչ էր ակնարկում՝ քաղքենիությո՞ւն, թե՞ կնոջ բանաստեղծական գաղափար։ Զամբախովի դերակատար Մհեր Մկրտչյանը (դժվար է ասել՝ իր, թե բեմադրողի ծրագրով) ջանում էր հավատացնել, թե խաբեությունն արատ չէ, այլ կյանքի թելադրանք, որ իսկապես «գլխեմեն ինչրու վուտը սուտ է էս աշխարհքը»։ Մոռացել էին գուցե, որ դա հեղինակի համար դատապարտելի կերպարի կենսահայեցողությունն է, ոչ թե կյանքի օրենքը։ Այս նոր բեմադրության խորհրդանիշը կանացի քողածածկ մանեկեններն են, ասել է, թե «աղչիկ մարդու տալն էլ փեշակ է»՝ խաբեության արհեստի կարևոր բնագավառ։ Եվ Զամբախովի դերակատար Հովակ Գալոյանը ջանում է հավատացնել, թե ինքը ոչ թե խաբեբա է, այլ խաբեության աշխարհի զոհ։ Իզուր, բոլորովին իզուր։ Ւնչո՞ւ է այդքան կարևոր թվում Զամբախովի հոգսը, ինչո՞վ է դա Սունդուկյանին հարազատ և մեզ համար այժմեական։ Պիեսում ամուսնական պրոբլեմ չկա։ Դա արտաքին մոտիվ է մարդկային հարաբերությունների ներքին ֆալշը բացահայտելու միջոց։ Դա պիեսի իմաստը չէ, այլ կերպը։ Ուրեմն, ինչո՞ւ կեղծել գեղարվեստական հորինվածքը և պեղել ու հայտնագործել չեղած իրավիճակ՝ դրամատերի հայրական տվայտանքները, որ շատ փոքր խնդիր   է, ընդամենը ուղեկից մի ակնարկ։ Կամ՝ ինչո՞վ է այժմեական և նոր արտաքին գեղեցկություն չունեցող աղջկա դրաման։ Սունդուկյանը հիշեցրել է, որ Մարքրիտը դրական դեմք է և կարեկցանքի արժանի։ Դա չի նշանակում սակայն, որ այստեղ է հիմնական մոտիվը։ Այսօրվա համար դա չնչին հարց է։ Աշխարհում ամեն մի աղջիկ ունի իր սիրահարն ու երկրպագուն։ Խնդիրն այլ է, բոլորովին այլ։ Մարդկային հարաբերությունների խեղաթյուրման դեմ է Սունդուկյանը, նրա հետ նաև մենք, և այս է արդիականը, այստեղ է պիեսի սոցիալ-բարոյական բովանդակությունը։

Այո՛, պետք է բեմադրել Սունդուկյանին և երբեք հայելի չպահել հանդիսասրահի առջև՝ ասելու համար, թե բոլորս ենք խաբեբա։ Եվ պետք չէ դրամի կապոցներ շաղ տալ երկնքից՝ ասելու համար, թե գրքային դաստիարակություն ունեցող մարդը խեղդվեց դրամասիրության թակարդում։ Առավել ևս պետք չէ ցաքուցրիվ անել Զամբախովի հայտնի, հոյակապ կառուցված մենախոսությունը, որ ամբողջացումն է հեղինակի նեգատիվ հայելու։ Որտեղի՞ց է գալիս այս հակասունդուկյանական աշխարհայացքը։ Մի՞թե այդքան դժվար էր հեղինակին հասկանալը, այն հեղինակին, որին անգիր գիտենք և որի անունը գրված է մեր մայր թատրոնի ճակատին։

Բեմադրությունն իր հապճեպ, շտապողական ընթացքով, անօրգանական տեմպառիթմով, խճողված երկաթե ճերմակ ժանյակով, ավելորդ հարթակներով (նկարիչ՝ Ս. Արուտչյան), թանկարժեք զգեստներով ստեղծում է արտաքին, որպես թե թատերային մի պատկեր, որտեղ իրականությունն ու միջավայրն ակնարկող քիչ թե շատ բնութագրական նշաններ չկան։ Իսկ բուն թատերայնությունը, որ ցայտում է Սունդուկյանի յուրաքանչյուր խոսքից, խամրած է ու չեզոքացված։ Հեղինակի թևավոր խոսքը դահլիճ չի ընկնում և չի մոտեցնում այն տպավորությանը, որ ունենում ենք պիեսն ընթերցելիս։ Դերակատարներին դժվար է մեծ պահանջներ ներկայացնել, քանի որ նրանց զգալի մասը չի տիրապետում դերատեքստին կամ, եթե տիրապետում է, ժամանակ չունի խոսելու։ Դերասանը բառացիորեն խեղդված է արհեստական տեմպի մեջ։ Կան հարմար դերակատարներ (Գ. Նովենց, Կ. Սուքիասյան, Ժ. Ավետիսյան, Ս. Ավետիսյան), որոնք կամ խլացված են կամ տեմպի զոհ են դարձել։ Բնավորության ոչ մի ակնարկ չի ամբողջանում, և ոչ մի դեմք ու կերպարանք չի մնում հանդիսատեսի հիշողության մեջ։ Ընդհանուր առմամբ, դերակատարների վարքագծում պակասում է ամենաէականը՝ խաղային տարերքը։ Բեմում գործում է ռեժիսորական անորոշ ու խառը մի «նվագախումբ», ուր կորած են վիճակի ու ռեպլիկի արժեքները։ Զարմանալի է, որ Սունդուկյանի քանդակային, ինքնին խաղային վիճակների հրող խոսքը ոտքի տակ է գնում։ Զարմանալի ու ցավալի է, որ դպրոցական նստարանից ճանաչված մի հեղինակ, որին անգիր պետք է իմանա ամեն մի հայ դերասան և խաղա առանց ջանք գործադրելու, պրոֆեսիոնալ թատրոնի համար դարձել է անմատչելի։

Դժվար է հաշտվել այն տպավորության հետ, որ թատրոնը Սունդուկյանի պիեսին մոտեցել է անտարբեր, բեմադրել որպես ձանձրալի պարտականություն։ Եթե անգամ ընդունենք, որ Սունդուկյանի դրամատուրգիան թանգարանային է, պետք է ասենք, որ թանգարանը պահում է ոչ պատահական արժեքները։ Եվ ոչ միայն պահում է, այլև խնամում ու վերականգնում։ Եթե թատրոնը ակադեմիական է, պարտավոր է խնամել անցյալի արժեքը, համարել այդ պատվավոր պարտականություն։ Ուրեմն, մեր հարցը՝ «ինչ է նշանակում այս կոմեդիան» թող տրվի վերջին անգամ։

ՀԵՆՐԻԿ Հովհաննիսյան

1987