Սեղմիր
ԹԵՐ ԵՎ ԴԵՄ

 

ԵՎՍ ՄԻ ՍՊԵՂԱՆԻ` ՄԵՐ ԲԱՑ ՎԵՐՔԻՆ

05.11.2020   20:20

Ցեղասպանության թեման մխալու է եւ ստեղծագործողների համար ոգեշնչման աղբյուր դառնալու: Այս անգամ երիտասարդ գրող Անուշ Ասլիբեկյանի հոգու տեւական ցավն է ժայթքել` հայի մշտնջենական տառապանքի եւ խնկելի օջախի կարոտի բոցով: Անուշը թատերագետների վերջին սերնդից է, որը դժվարությամբ է կայանումՙ ի տարբերություն նախորդի, որը լիաձայն ու արժանավորապես հաստատեց ե՛ւ իրեն, ե՛ւ այդ խորունկ ու նրբագեղ մասնագիտությունը: Նորագույն սերնդից եթե ամենաօժտվածներից Ասլիբեկյանը, Հովհ. Երանյանը, Տիգրան Մարտիրոսյանը, Գայանե Մկրտչյանն ու Կիմա Եղիազարյանը նվազ արդյունավետությամբ են կայանում, ապա դրա պատճառը մեր մամուլը տնօրինողների մեղքով է, որոնք չեն կարեւորում թատրոնի դերն ու կարեւորությունըՙ ժամանակակիցների հոգեմտավոր աշխարհի համար: Ինչ արած, ստիպված կլինենք թատրոնի կարեւորության մասին եղած անհամար ասույթներից հիշեցնել միակը` մեր հոգեւոր ամենասիրված ու ժողովրդական Հոր` Հայրիկ Խրիմյանի մի ասույթը: «Թատրոնն ու եկեղեցին անում են նույն բանը. միայն թե թատրոնն ավելի լավ»: Նշենք, որ Ասլիբեկյանը եւ Երանյանը «շեղվելով» մտան գրականություն եւ արդեն ընթերցողի սեղանի մի քանի ուշագրավ գիրք են դրել: Դա թերեւս ուշադրության չարժանացնեինք, եթե նրանց ինքնարտահայտումն այդքան թարմ եւ ինքնատիպ չլիներ: Երկուսն էլ գրողական թեմա դարձրին ժամանակակից հայի տառապանքը, բայց մեր գրականություն բերին նաեւ բակունցյան հերոսների անաղարտ բնությունն ու առնական հմայքը (միայն Ասլիբեկյանի «Տեղեր»-ը (Գուրգեն եւ Փերի) բավական է դրանում համոզվելու համար: Իսկ Երանյանի տառապող հերոսը հիշեցրեց այսօրվա մարդունՙ նրա դիցական գեները... Նրանց մասին կգրվի (պետք է, որ գրվի), իսկ այսօր մեր սեւեռումի առանցքը Ասլիբեկյանն է, եւ քանի որ առաջին անգամն ենք նրան ներկայացնում մեր ընթերցողինՙ ուստի հարկ համարեցինք հանգամանել:

  2003-ին ավարտել է մեր Թատրոնի ու կինոյի ինստիտուտի թատերագիտականը` ուսանելու տարիներին ստեղծելով «Արվեստ» ամսագիրը: Ասպիրանտուրան ավարտելով, Անուշը պաշտպանեց թեկնածուական թեզ, եռանդուն մասնակցություն ունենալով հայ-ռուս-վրաց գիտաժողովների, միաժամանակ վարելով «Արարատ» հեռուստաալիքի մշակութային հաղորդումները: Մասնագիտորեն հմտանալու նպատակով գործուղվեց Մոսկվա եւ ԱՄՆ: 2009-ին լույս ընծայեց առաջին («Բարի գալուստ, իմ հեքիաթ» գիրքը, ուր զետեղված էր. «Թռիչք քաղաքի վրայով», թատերախաղը դարձավ փայլուն բեմադրություն միանգամից հաստատելով ոչ միայն հեղինակին, այլեւ տաղանդավոր դերասանուհի եւ բեմադրիչ Նարինե Գրիգորյանին մասնակցությամբ արտիստ Սերգեյ Թովմասյանին: Բեմադրությունը տարվեց դրսերում մրցույթների եւ երկու տասնյակ մրցանակներ բերեց հեղինակին ու մասնակիցներին: 2015-ին Պետերբուրգում բեմադրվեց Ասլիբեկյանի «Կոմիտաս, լույս բարեբեր» երգախառն կտավը` Վ. Արծրունու մասնակցությամբ (ռեժիսորներ Իվ. Լատիշեւ, Համլետ Հայրապետյան): 

  2013-ին լույս տեսավ երկրորդ` «Մոյրաների նոթատետրից» ժողովածուն, ուր տեղ գտած «Մերսեդես» պատումը դարձավ դրամատիկ երկ եւ կյանքի կոչվեց Երեւանի պատանի հանդ. թատրոնում: Առաջին անգամ բեմում հեղինակը բարձրաձայնում է լռության մատնված, «վտանգավոր» թեմա` վառվռուն երազներով հայրենիք եկած եւ անասելի տառապանքի մատնված մարդու մասին: ...Հունաստանի Սալոնիկ քաղաքում են բնավորվել Եղեռնից մազապուրծ ծնողների դուստրերը` Մերսեդեսն ու Զարուհին: Վատ չեն ապրում, սակայն լսելով հայրենադարձության լուրը` կրտսերը` Զարուհին կորցնում է հանգիստը եւ բռնում Հայրենիքի ճամփան... Գյումրիում` առաջին հիասթափությունը... Մի կերպ հասնում է Երեւան, լքված մի տարածք գտնում, բարեկարգում, դարձնում է բնակարան ու նորաձեւության սրահ եւ քրոջ առաքած հագուստներով ու կտորեղենով գործ սկսումՙ ետպատերազմյան գորշ իրականության մեջ զուգում ու սիրունացնում հայ կանանց ու աղջիկներին... Հաջողություններ, ամուսնություն, երկու զավակներ. ուրիշ ի՞նչ է պետք երջանիկ լինելու համար... Սակայն հայտնվում է իր հաճախորդուհիներից մեկըՙ իր կոմսոմոլ-կարիերիստ ամուսնու հետ, անգետ կնոջը մոլորեցնում օրենքներով եւ խլում ամեն ինչ... Անբուն մնացած արագիլի՞ թե ծիծեռնակի պես, Զարուհին ամեն ինչ սկսում է զրոյից, նոր բույն է հյուսում... Բայց դժբախտությունները ուղեկցում են կնոջը. աչքաբաց դուստրը փախչում է մի անհոգ ջահելի հետ (հետո վերադառնալու է լքված), իսկ որդին անհույս հիվանդ է, տհաս... Ամուսինն էլ ապրանք է տանում Ռուսաստանում վաճառելու, այնտեղ էլ մնում է... Միակ սփոփանքը կարի մեքենան է, որին օրնիբուն կպած` կարում է... Երազ Հայրենիքի կերպարը մի պահ երերում է... Ինչո՞ւ: Չէ՞ որ հայը ձեռներեց է եւ որտեղ եղել էՙ հիացրել ու լիացրել է... Հայրենիքը միակն է, ամեն ինչից վեր, անփոխարինելի ու անսակարկելի: Այս համոզումն է պահում եւ ապրեցնում Զարուհուն եւ նա ոչ մի պահ չի հանգում Հայրենիքը լքելու մտքին: Սա է մեր բաժինը, ե՛ւ մենք պետք է ապրենք: 

Ի՞նչ է Հայրենիքը. խնկելի ոստա՞ն, թե «Նեսոսի պատմուճան»: Իսկ գուցե «Պրոկրուստոսյան մահի՞ճ»... Միւենույն է, միակը եւ անկրկնելին: Գուցե հայը քավության նոխա՞զ է... Այս խոհերը թատրոնների պատմությանը քաջագիտակ հեղինակին տանում են դարերի խորքը եւ այնտեղից նա ոգեկոչում է Անտիկ դրամայի, մասնավորաբար Էսքիլեսի Օրեստեսին` իր բարդույթներով, պատումն օժտելով հին դրամայի ձեւուկերպով (երգչախումբ, սատիրներ, ռեֆրենի պես կրկնվող խոսք, ճակատագրի ոգիներ») արվեստի բաղադրիչներով, որոնցից երկը ծանրանում էՙ ոչ այնքան ֆունկցիոնալ տարրերով: Իսկ ժամանակակից հանդիսատեսի ներաշխարհում անպիսի հեւք կա, որ նախապատվում է հակիրճ պատումները, որ մի մասով են ավարտվում եւ մեկեւկես ժամից չեն անցնում: Իհարկե. սա միանշանակ չէ. այսօր էլ կան, հատկապես դասական ու շեքսպիրյան խաղացանկից, որ անցնում են չորս ժամից (օրինակ` Մերձբալթյան թատերատոնին բերված Բ. Լուցենկոյի «Համլետը»): Բնականաբար հասկանալի են բեմադրիչի միտումները` հեղինակային տարբերակը բեմի համար թեթեւացնելու, մասամբ դյուրացնելու հակումը: Իհարկե դա բնավ չի նշանակում, թե բեմադրիչը հակադրվել է հեղինակին: Խորքում հարազատ է մնում հեղինակին` պատումը հարստացնելով ոչ միայն բեմարվեստի համարյա բոլոր բաղադրիչներով (մնջախաղ, պար, երաժշտական հարուստ միջարկություններ), այլեւ հատուկ մշակել է Զարուհուն շարժման մեջ դնելու եւ մյուս գործող անձանց հետ հարաբերակցվելու պահերը: Իրականության եւ մեր կյանքի տարբեր շրջանների մթնոլորտը հաղորդող երաժշտական ֆրազների, քայլերգերի եւ տեսապատկերային հնարների ներհյուսման ճանապարհով բեմադրիչն ստեղծում է դինամիկ ու գունեղ խճանկար, որը ոչ միայն դիտելի, այլեւ լարված ու հուզական է: Բեմական պատումը երգով ու երաժշտությամբ օժտելու սերն ու ճաշակը ես նկատել էի դեռեւս բեմադրիչի ստեղծագործական առաջին տարիներին, երբ Կապանի թատրոնում նա շատ բանաստեղծական պատում էր ստեղծել Վահան Տերյանի ու Աննա Միսկարյանի նամակների հիման վրա: Այստեղ դաշնակցելով երգահան Վ. Արծրունու հետ, Ղազանչյանը հենց սկզբից հերոսուհու հոգեվիճակը հաղորդում է քնքուշ ու ներհուն դաշնամուրային երաժշտությամբ, որը եւ դառնում է լեյտմոտիվ ամբողջ պատումի համար: Արծրունու գեղեցիկ ու հոգեվին ձայնը հոսում է Հայրենիքի սիրո ու հիացումի խոսքով, վերջին քառատողում ձեռք բերելով էլեգիական երանգներ.

Այս աշխարհում ինչպե՞ս ապրել եւ ի՞նչ երգել,

Ի՞նչ արթնացնել քնած հոգում, չգիտեմ,

Սրտիս այս ցավը ո՞նց ասեմ, որ հաղորդվի,

Ձուլվի ձեր մեջ, դառնա վահան, ու սուր դառնա,

Երկիր Արմենիա, երազ Արմենիա..

 

Երգի մեղեդին ու բառերը Հայրենիքի սիրո մասին է (դա աներկբա է), բայց եւ կիզող իղձերի ու փլուզումի ճիչ է, որ հոգուցդ հառաչ է կորզում, տարրալուծվում էությանդ, դառնում հարստություն, որն ուղեկցում է քեզ տուն ամենուր, առմիշտ... Բեմադրական ձեռագրի ցայտուն գիծը ժամանակակից թատրոնի պայմանական լեզուն է: Այդ պայմանականությունն է հարակցում կյանքի այլազան դրվագներն ու միջավայրը, հասկանալի դարձնում կերպարների հոգեբանությունն ու փոխհարաբերությունները: Եվ քանի որ խրթնաբան չեն այդ լուծումները` հանդիսատեսը ըմբռնողաբար է ընկալում բեմում Զարուհու ջահել եւ ահել հասակների հարեւանությունը եւ տարբեր դերասանուհիների միաժամանակյա ներկայությունը: Այսպես. ձախում կարի մեքենային փակչած Զարուհին է իր տրտում պատումով», աջում` մերկ տիկնիկին գուրգուրող, քայլեցնող երջանիկ մայրը (դեր. Սիրանույշ Լ....): Իսկ ծանրոցներ բերող փոստատարի այցն ու նորաձեւության սրահի կանանց զվարթ ճռվողյունն ու ցուցադրանքն ստեղծում են Զարուհուն հաճո եւ ապրեցնող այն գործոնները, որոնք պատումը տանում են պատճառաբանված ավարտին: Ինչպես ասում են, պատումի «տանող հրթիռը» Զարուհին է: Նրա դերակատարի համար բեմադրիչը Միացյալ Նահանգներից հրավիրել է մեզ ճանաչ ու սիրելի Նորա Արմանիին: Առաջին ներկայացումները նա խաղաց իրեն հատուկ զուսպ ջերմությամբ, հավասար վարպետությամբ ու նրբությամբ հաղորդելով մայրենիի արեւելահայ եւ արեւմտահայ հնչերանգներն ու հարստությունը: Իր անձով ու արվեստով Նորան առանձնակի հմայք ու կշիռ էր հաղորդում Զարուհու խոսքին ու արարքներին: Ուրախությամբ պետք է արձանագրենք, որ ե՛ւ Արմանիի, ե՛ւ նրա փոխնակ Նառա Սարգսյանի խաղով տպավորիչ են հաղորդվում Զարուհու կյանքի` հպանցիկ, բայց հուզականորեն հագեցած դրվագները, ինչպես` ամուսնության առաջարկի կարճ, ամոթխած խայտանքը, հատակին ընկած որդուն տաք հագուստ հագցնելու տրտում համակերպումի սրտամաշ պահերը...

Միայն կարելի է ցանկալ, որ մեր արտիստները հիշեին բեմական խոսքի յուրահատկությունը եւ խոսեին ոչ թե միկրոֆոնի, այլ թատերասրահի 18-20-րդ կարգի հանդիսատեսի համար... Եվ լավ է, որ բեմադրիչը հետո, առանց Արմանիի ներկայացումներում պահպանել է Զարուհու մենախոսության որոշ հատվածներ, որոնք հնչում են նաեւ վերջումՙ տաք ու հաճելի ֆլուիդներ դառնալով...

Ինչպես գլխավոր, այնպես եւ ամենադրվագային դերակատարներին ներհատուկ լրջությունն ու նվիրվածությունը բեմադրիչի ու գործի հանդեպ հուզիչ հարգանք է ներշնչում, քանզի դրա շնորհն է գրեթե անխոս մի ամբողջ խմբի դերերի անմոռաց ու տպավորիչ խաղը: Դա հավասարապես վերաբերում է ե՛ւ նորաձեւության սրահի կանանց, ե՛ւ ճակատագրի երեք ոգիներին, որոնց տպավորիչ են մատուցում Սոնա Մաթեւոսյանը, Աննա Տարախչյանը եւ Անի Վարդանյանը: Առանձնակի սիրով ենք ուզում նշել Զարուհու Որդու եւ Փոստատարի դերակատարումները: Տեսեք, թե ինչպես է Վիգեն Թադեւոսյան-Փոստատարը հարազատի հրճվանքով ծանրոց բերում, ծանուցագիրը մեկնում տանտիրուհուն ստորագրելու, ինչպես է բացում ծանրոցը... Բայց տեսեք, թե որքան ճնշված, ամոթահար ու գլխիկոր է ներկայանում, երբ չար լուր է բերում... Պարզ ու հասարակ մարդու` մերձավորի հանդեպ սեր ու կարեկցանք. սա կարեւոր է: Մոր ու այս հիվանդ որդու հոգու ցավը անհաղորդ չի թողնում մեզ: Սամվել Դանիելյանն անելու կամ ասելու բան չունի, միմիայն հոլ է պտտեցնում եւ նրա անմիտ սեւեռումի մեջ այնքան դրամատիզմ կա. իրավիճակի անհուսության զգացողություն, որ ուղղակի աղերսվում է բեմադրության գեղարվեստական կերպարին. հայի վերջ չունեցող տառապանքի, նաեւ համառության ու դիմակայության գաղափարին:

Ավագ քրոջ`Մերսեդեսի անունով է կոչվում դրամատիկ երկը, բայց նա իրական գործող անձ չէ, այլ հուշ ու հուշի ծվեն: Բայց բեմադրիչի մեկնաբանությամբ եւ արտիստուհի Լարիսա Ղեւոնդյանի մատուցմամբ նա միանգամայն կենդանի է ու անմոռաց: Ո՞րն է դրա գաղտնիքը. սա նա եւ հեղինակի ինքնատիպ մտածողության արգասիքն է, որ յուրօրինակ հայտ է բերում մեր ժամանակակից թատերգությանը: Մերսեդեսը Զարուհուց մեծ է տաս տարով. առավել փորձառու եւ ողջամիտ: Եթե Զարուհին հայի հուզական նկարագիրն է, ապա Մերսեդեսը` բանականը: Այդ նա է առաջինը կասկածի տակ դնում սովետի ագիտատորների քարոզը` թե Հայաստանում հացն ու մեղրը ձրի են, իսկ կաթը հոսում է առուներով... Այդ ինչպե՞ս է, որ պատերազմի մեջ չեղած Սալոնիկում կենաց դժվարությունները շարունակվում են, իսկ Հայաստանում... Մերսեդեսը հայի արթուն ոգին է, որ հեռու-հեռվից սատար է լինում թե հոգեպես, թե նյութապես: Չէ՞ որ Զարուհու եւ նրա զավակների ծանր վիճակը փարատում ու ապրեցնում է Մերսեդեսը: Լարիսա Ղեւոնդյանի հերոսուհինՙ իր սանրվածքով, հագուկապով մեր դասական խորքերից է գալիս ու թեեւ իրական գործող անձ չէ, բայց նա իր եթերային, հուշի պես թեթեւ ու սահուն կերպարանքով դառնում է սիրելի, ոգիացած անձնավորություն, որ ինչպես ասում ենՙ եւ կա, եւ չկա...

Միով բանիվ այս երիտասարդ հեղինակը` Անուշ Ասլիբեկյանը, բեմադրիչ Հակոբ Ղազանչյանը, կոմպոզիտոր-երգիչ Վահան Արծրունին, բեմանկարիչ Անտոն Քեշիշյանը եւ պարերը բեմադրող Գագիկ Կարապետյանը միակամ ստեղծել են գրավիչ, մի շնչով դիտվող ներկայացում, որը մեր օջախի կարոտի ու երազի արձագանքն է, նաեւ չնվազող դժվարությունների, որ ստիպում են կանգ առնել ու խորհել... Դա ամենակարեւորն է:

Նութի աղբյուրը` ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ #46, 11-12-2015

ՎԱՐՍԻԿ Գրիգորյան

 

«ՄԵՐՍԵԴԵՍ». ԴՐԱՄԱՏՈւՐԳԻԱԿԱՆ ՁԱԽԱՎԵՐՈւԹՅՈւՆ ԵՎ ՌԵԺԻՍՈՐԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱՏԻՊ ԽՃԱՆԿԱՐ

05.11.2020   20:20

Աշխարհի իմաստուններից մեկն է ասել, որ դրամատուրգիան գրական սեռերից բարդագույնն է: Ուստի, հայտնություն արած չենք լինի, եթե ասենք, որ դիալոգացված կամ մասերի ու պատկերների բաժանված ամեն տեքստ չէ, որ դրամատուրգիա է: Գուցե լինի հուզիչ դիպաշար, պատումնային գրավչություն, բայց այդպես էլ շարադրանքը դրամայի չվերածվի, որովհետև կան կոմպոզիցիոն առանձնատարրեր, ժանրաձևային և կերպարաստեղծման լուծումներ: Կարճ ասած, մի ամբողջ գիտաճյուղ է ստեղծված, որը կոչվում է դրամայի տեսություն և որին ծանոթ լինելը պարտադիր է բոլոր նրանց համար, ովքեր մտնում են դրամայի տարածք: Գուցե ինձ հետ ոմանք չհամաձայնեն՝ տեսություն կարդալով չեն գրականություն ու տեքստ ստեղծում: Իհարկե, կհամաձայնեմ: Բայց տեսություն իմանալն անհրաժեշտություն է հատկապես նրանց համար, ովքեր տեսաբաններ են՝ մինչև ստեղծագործող լինելը: Նաև նրանց համար, ովքեր արդեն ման են գալիս դրամատուրգի թիկնոցն ուսերին առած: Անհրաժեշտություն է, որպեսզի հանկարծ մի ամբողջ պիես չկառուցվի իբրև նախադրություն, իսկ դրամային այնքան բնորոշ խաղային սկիզբն իր տեղը չզիջի շեշտված էպիկականության: Դրաման խաղի արտացոլումն է, որտեղ գործողություն ասվածը բնավ էլ շարժման պատկերում չի նշանակում…

Մեր այս նախաբանն իր հստակ հասցեականությունն ունի և արդյունք է այն տպավորության, որը ձևավորվել է Անուշ Ասլիբեկյան-Արծրունու «Մերսեդես» ստեղծագործությունից: Ի սկզբանե հեղինակը մի զարմանալի-«սարսռազդու» կոնգլոմերատ է ներկայացնում՝ ջանալով բնութագրել ստեղծագործության ժանրը. «Դրամա մեկ գործողությամբ` երեք արարով, Հայրենասիրական տրագիֆարս` անտիկ հունական դրամայի մոտիվներով»: Դրաման ինքնին արդեն ժանր է, որովհետև դրամատիկական սեռն ունի երեք հիմնական ժանր՝ ողբերգություն, դրամա և կատակերգություն: Հատկապես կատակերգությունը մշակել է իր համար ենթաժանրեր, որոնցից մեկն էլ տրագիֆարսն է, որպես ողբերգության և ֆարսի միաձուլում: Այստեղ հայրենասիրական ածականի կիրառումն ընդամենը ձևապաշտություն է, զարմացնելու երիտասարդական ցանկություն: Դրամայի կառուցվածքն էլ ներկայացնելիս հեղինակը հուշում է, որ ծանոթ չէ մի շարք եզրերի բովանդակությանն ու կիրառմանը: Այսպես, դրամա մեկ գործողությամբ՝ երեք արար: Ի՞նչ է նշանակում արար: Առաջին հերթին՝ շինվածք, կազմություն: Դրամատուրգիայում գործողություն և արար-արարված հասկացությունները հոմանիշներ են: Ժամանակակից հայ դրամատուրգիան, արխայիկ ու հնացած համարելով արար ձևը, նախապատվությունը տվեց գործողությանը՝ այսպես թարգմանելով և տեղայնացնելով ռուսական действие բառը: Հաստատ, երիտասարդ թատերագիրը, որը նաև կրթությամբ թատերագետ է, արարն օգտագործել է որպես պատկեր: Շատ փնտրեցի՝ գտնելու անտիկ հունական դրամայի մոտիվները, բայց դրանք էլ չգտա: Հունական ո՞ր ողբերգության ֆաբուլան կամ սյուժեն, գուցեև մտահղացումն է կիրառված «Մերսեդես» ստեղծագործության մեջ… Հա, կարծես ինչ-որ բան հուշում է հեղինակը՝ գործող անձանց շարքում նշելով անտիկ հունական խոր և Նեմեսիս: Հունական խորի հարցը կարծես պարզ է՝ պիեսի հերոսուհի Զարուհին հունական Սալոնիկ քաղաքից է: Եթե Սալոնիկից է, ապա հունական խորը կարող է արդարացված լինել: Իսկ ի՞նչ կապ ունի Նեմեսիսին այս պիեսի սյուժեի հետ, եթե գիտենք, որ նա վրեժի աստվածուհին է, որը պատժում է բարոյական ու հասարակական սկզբունքները խախտողներին: Այս ստեղծագործության մեջ գուցե Զարուհի՞ն է իր մեջ կրում Նեմեսիսի գաղափարը…  Այդ հարցի պատասխանն էլ թողնենք բոլոր նրանց, ովքեր կփորձեն հետագայում լուրջ հետազոտության ենթարկել այս ստեղծագործությունը, որը նաև հեղինակը «մոնոդրամա» է կոչում՝ այստեղ էլ արդեն խախտելով մենադրամայի կառուցվածքային և ժանրային առանձնահատկությունները: Ընդունենք, որ Մերսեդեսի ձայնն է հնչում ստեղծագործության մեջ, նա բեմում երևացող գործող անձ չէ, հառնում է Զարուհու մտապատկերում՝ իր ուղարկած նամակների տեսքով: Բայց հանկարծ հեղինակը ներկայացնում է այլ գործող անձերի ևս՝ «Օֆիկ, Սերոժ, Զարուհու երեխաները` տղա, աղջիկ, Զարուհու հաճախորդները, սրճարանի երիտասարդներ, հյուրեր, սատիրներ, անտիկ հունական խոր, Նեմեսիս: Այս բոլոր դրվագային կերպարները կերպարանափոխվելով խաղում են նույն 10-15 հոգի դերասանները»: Իսկ ու՞ր մնաց մենադրաման…

Ժանրային, ձևակառուցվածքային այս խառնաշփոթը դյուրին չէ ընկալել ու բեմադրել: Բայց ահա Պատանի հանդիսատեսի թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար Հակոբ Ղազանչյանը հրապուրվել է Զարուհու ճակատագրոց, Զարուհի-Մերսեդես զուգահեռով և բեմադրել այս ստեղծագործությունը՝ պահպանելով հեղինակի մտահղացումը՝ ողջ ստեղծագործությունը դիտարկել որպես իրարից զատվող երկու ճակատագրի մեծ դրամա: «Միշտ ինչ-որ տարօրինակ սարսուռ էր զգում Հայաստան բառը լսելիս, ասում էր. «Հեռուեն հայրենիքը սիրելը ավելի լավ է, չեմ կրնար պատկերացրել հսկայական, ձյունապատ լեռը այդքան մոտիկեն, կարծես կջզմե ինձի իր մեծությամբ: Սոսկալով կմսիմ: Նկարներուն մեջ գեղեցիկ է, չեմ վիճեր: Ոչ աման, դուն ալ մի երթար, քույրիկս»: «ԷԷԷԷԷ, Մերսեդես, ինչեն կվախնասկոր, ատիկա մեր երկիրն է, քուկդ և իմ: Օր մը անպայման պիտի գամ իմ հայրենիքս, պիտի չի դիմանամ, թռելով պիտի հասնիմ Հայաստանս»: /Ծիծաղում է, խանդավառվում է/ Հավանաբար նրանից էր, որ Մերսեդեսը մեծ էր ինձանից տասը տարով ու ինձնից ավելի երկար ապրելով հունական հողում, ավելի ուժեղ էր զգում կապը իր ծննդավայրի հետ»: Ահա դրամայի սկզբնակետը, ահա երկու ճակատագրի զատման-բաժանման հիմնապատճառը:

Բեմադրիչի համար այս տեքստն է եղել պատումի նախասկիզբ, մինչդեռ բուն դրամատիկական գործողությունները նա կառուցել է սեփական կոմպոզիցիայի, այսպես կոչված՝ ռեժիսորական դրամատուրգիայի միջոցով՝ որպես նախադրություն պատկերելով մոյրաներին՝ Կլոթոյին, Լաքեսիսին, Ատրոպոսին: Նրանք են սկսում բեմադրական սյուժեն, նրանք են ավարտում պատումը, նրանք են թելադրում բեմադրական ոճը, որը որքան մոտ է հեղինակային մտահղացմանը, նույնքան էլ՝ հեռու, որովհետև Հակոբ Ղազանչյանն իր բեմադրության մեջ նվազագույնի է հասցրել հեղինակային տեքստը, քանզի այն ունի նկարագրական գործառույթ, ժխտում է ակտիվ գործողությունը, սյուժեի զարգացումը: Հետահայացն ուշագրավ է էպիկական ժանրում, մինչդեռ բեմը պատկերում է հանդիսատեսի աչքի առջև ծնունդ առնող գործողությունը, որն այս դեպքում պատումի, դրանից բխող ու դա լրացնող հոգեբանական բացատրությունների և հիմնավորումների ամբողջությունն է: Հակոբ Ղազանչյանն ընտրել է ոճական այն սկզբունքը, որը մոտ ու հարազատ էր Վս. Մեյերխոլդին և որն իր ինքնատիպ արտացոլումը ստացավ Օլեգ Եֆրեմովի «Այսպես կհաղթենք» բեմադրության մեջ: Ժամանակը, նրա յուրատիպ շարժումը, սյուժետային ընթացքը պատկերել ոչ թե տեքստային նկարագրություններով, այլ պատկեր-կոմպոզիցիաներով, ժամանակաշրջանները բնութագրող նշաններով, որոնք անչափ թատերային են ու պատկերավոր, որոնք հարուստ պատկերացումներ են ձևավորում պատմական այն ընթացքի մասին, որի միջով անցնում է Զարուհին՝ հայրենասեր-հայրենադարձից փոխարկվելով հիասթափություն ու հոգեկան ցավ ապրած անձնավորության, որի համար հայրենիքն այդպես էլ հաճելի ու կանչող անկյուն չդարձավ, որն ապրեց այն մեծագույն ողբերգությունները, որոնք բաժին ընկան խորհրդային պետության մեջ ապրած մարդկանց… Մեկ անգամ տեղահանված մարդն իր ողջ կյանքում փնտրում է իր միակ ու հանգստավետ հանգրվանն ու չի գտնում: Այսպես է մեկնաբանել այս ստեղծագործությունը Հակոբ Ղազանչյանը՝ շատ ավելի կարևորելով-ընդգծելով Զարուհուն, չնայած, ըստ հեղինակի մտահղացման, Զարուհին միջոց է՝ հեռուներում մնացած Մերսեդեսի ողբերգության պատկերման համար: Ուրեմն, Հակոբ Ղազանչյանը շրջել է գաղափարական շեշտը, իր մեկնաբանության, ռեժիսորական հայեցադրույթի մեջ կարևորել Զարուհուն առաջին հերթին՝ նրան դիտարկելով որպես «միջանկյալ գործողությունը» կրող տիպար:

Զարուհի այս բեմադրության մեջ խաղում է Նորա Արմանին, Մերսեդես՝ Լարիսա Ղևոնդյանը: Ինքնատիպ-հետաքրքիր զուգախաղ է ծավալվում բեմում, մշտապես գտնվելով գրեթե բեմի կենտրոնում, Զարուհի-Արմանին իր ինքնահատուկ լիցքերը ստանում է բեմախորքում գործող Մերսեդես-Ղևոնդյանից, որը լցնում-հագեցնում է սյուժետային ընթացքը, գործողություններին հաղորդում ներքին մեծ հագեցվածություն: Մերսեդեսի մշտառկա ներկայությունը միավորվում է բեմադրության երաժշտական լեյտթեմա դարձած օրորոցայինին՝ այսպես բեմական ստեղծագործության մեջ շեշտելով-ընդգծելով կարոտի ու հիշողության, բաժանումի ու կսկծացող ցավի թեման: Ներկայացման առաջնախաղից հետո, շնորհավորելով թատերախմբին և Հակոբ Ղազանչյանին, առաջարկեցինք հրաժարվել ևս որոշ տեքստերից: Սա հեգնանք չէր: Բեմադրությունն իր ներբեմական արտառոց-հարուստ լուծումներով, թատերային-պայմանական կոմպոզիցիաներով այնքան հարուստ է, որ երբեմն տեքստի միջամտությունը ստեղծում է ավելորդ իլյուստրացիայի տպավորություն…

Նյութի աղբյուրը` Առավոտ Օրաթերթ / Մշակույթ 05.10.2015 23:17

ԼԵՎՈՆ Մութաֆյան

644 հոգի